De nieuwe economie van alles

Economie verkoopt. Na het succes van Freakonomics, waarin Steven Levitt een politiek incorrect verband legde tussen dalende criminaliteitscijfers en de legalisering van abortus in de VS, wordt de boekenmarkt overspoeld met populariserende werken die de economische logica achter alledaagse fenomenen blootleggen.

Tim Harford, econoom en columnist voor de Financial Times, beheerst de spelregels van het genre. Hij schrijft grappig en kiest voor boeiende onderwerpen en verrassende verklaringen. In 2007 publiceerde hij ‘De economische detective’ en nu verschijnt ‘Waarom we doen wat we doen.’Voor dit boek ging de auteur zijn licht opsteken bij de zogenaamde neoklassieke economen, de vaders van de rationele keuzetheorie (RKT).
De RKT is gebaseerd op de speltheorie, een wiskundig model dat na de Tweede Wereldoorlog ontsproot uit de koker van de geniale, Amerikaanse wiskundige John Von Neumann. Die ontwikkelde de speltheorie om bij het pokeren altijd met de winnende strategie voor de pinnen te komen. Maar de ambities van Von Neumann reikten verder dan dat. Hij wilde de nauwkeurigheid van de wiskunde overbrengen op de sociale wetenschappen.

In navolging van Von Neumann paste John – A Beautiful Mind – Nash de speltheorie toe op de samenleving. Het resultaat was een spel met de toepasselijke naam ‘Fuck you, buddy’ dat je maar kon winnen als je bereid was je tegenspeler genadeloos te bedriegen, beloftes te breken en afspraken niet na te komen. Voor de speltheoretici was dit géén grap: alleen wanneer iedereen egoïstisch zijn gangen gaat, bereikt de samenleving spontaan stabiliteit.

Seks

Tim Harford stapte af van het idee dat iedereen zijn eigenbelang moet najagen, al bleef de basispremisse wel overeind: de mens handelt rationeel en reageert op incentives en payoffs. Als de kosten of baten van iets veranderen, veranderen mensen, bewust of onbewust, hun gedrag. De veronderstelling dat mensen rationeel zijn, leidt volgens Harford tot een paar “heldere en toetsbare theorieën over de manier waarop de wereld in elkaar zit” en wijst en passant ook naar mogelijke oplossingen voor sociale kwalen.

Wat de RKT nu zo geschikt maakt voor popularisering is dat deze methode niet alleen toe te passen is op economische fenomenen, maar ook inzicht verschaft in wat jij en ik leuk en/of interessant vinden: hoe kies ik een huwelijkspartner, waarom ben ik verslaafd aan tabak, waarom stijgt de criminaliteit in mijn stad. Stuk voor stuk kwesties die eigenlijk niemand associeert met economie. Maar incentives moeten niet noodzakelijk van materiële of economische aard zijn zoals loon. Soms handelen we ook om prestige te winnen of om sociale sancties of gewetenswroeging te vermijden. We rekenen ons rijk, maar het hoeft niet altijd om geld te draaien. Zo opent er zich een heel nieuw domein van economisch onderzoek dat voorheen in handen was van criminologen, politieke wetenschappers of sociologen.

De nieuwe economie van alles is geboren en ze verdedigt een aantal stellingen die de eeltloze zielen onder ons misschien kunnen choqueren. In 2004 verscheen in de VS bijvoorbeeld een studie die uitwees dat over de laatste tien jaar het aantal jonge mensen tussen twaalf en vierentwintig jaar die aan orale seks deden, verdubbeld was.
 

Harford wuift de verklaring van hysterische conservatieven (moreel verval) weg en geeft er een economische verklaring voor: “Normale seks is duurder dan voorheen door de verspreiding van hiv en aids. Hiv verspreidt zich makkelijker door normale seks dan door orale. Tieners weten dat. Ze kennen waarschijnlijk ook andere seksueel overdraagbare aandoeningen die meisjes onvruchtbaar kunnen maken bij penetratie, terwijl de symptomen bij overdracht door orale seks veel minder kunnen zijn. De kosten van orale seks zijn simpelweg lager dan de kosten van normale seks.” Ongeruste ouders kunnen op beide oren slapen, dochterlief wordt niet promiscuer, ze kiest gewoon een rationeel alternatief voor riskantere seks. Of hoe dr. Harford ook een beetje dr. Phil is.

Toplonen

Dezelfde kosten-batenanalyse ligt ook aan de basis van de serieuzere cases in het boek. Het topsalaris van uw baas bijvoorbeeld. CEO’s verdienen dat loon waarschijnlijk, maar niet omdat zij ’s morgens het eerst op kantoor zijn en ’s avonds als laatste het licht weer uitdoen. Harford bekijkt het bedrijfs- en kantoorleven als een toernooi: hoe beter jij scoort in vergelijking met je collega’s hoe minder zij krijgen en hoe meer jij wordt beloond. De prikkels die werknemers in de toernooisituatie met prestatieloon krijgen, maakt dat het voor hen even rationeel is om hun stinkende best te doen als elkaar in de rug aan te vallen. “Als geluk een belangrijke factor is in het bepalen van wie slaagt, dan heb je een groot verschil nodig tussen de beloning van winnaars en verliezers om tot welke inspanning dan ook aan te sporen”, verklaart Harford. Kortom, de harde maar immer logische waarheid achter de toplonen is dus: hoe grotesker de verloning van uw baas en hoe minder hij ervoor moet doen, hoe groter uw motivatie om te werken voor een promotie tot zijn niveau.
De grote verdienste van De logica van ons gedrag is dat het een fraaie synthese is van een berg wetenschappelijke studies die tot voor kort enkel bekend waren bij geabonneerden op de ‘Quarterly Journal of Economics’. Harford snoeide in het academisch jargon tot hij een toegankelijke taal over hield en smeedde verschillende theorieën samen tot een overkoepelend verhaal over alles wat des mensen is. Toch heeft hij en de RKT een geloofwaardigheidsprobleem. Een theorie die menselijk handelen verklaart vanuit waargenomen eigenbelang, is namelijk zo vaag dat je er alles mee kunt bewijzen. Als mensen geen geldelijk gewin najagen, dan willen ze misschien wel het prestige van hun kinderen verhogen of het welzijn van hun huisdieren verbeteren. Je kunt nu eenmaal altijd wel rationele motieven bedenken voor waargenomen gedrag.

Tim Harford
Waarom we doen wat we doen. De logica van ons gedrag (oorspronkelijke titel: The logic of life)
Uitgeverij Business Contact
Amsterdam/Antwerpen 2008
www.timharford.com